Gençağa Sokak, yerleşim merkezini Gümrükçü Mahallesi üzerinden Fırat Nehri’ne bağlayan, eğimi dik yönde kesen karakteristik bir sokaktır. Uzunluğu yaklaşık 145 metre olup sokağın başı ve sonu arasında 29 metrelik bir kot farkı vardır. Yakın geçmişe kadar özgün karakterini koruyan sokak, zaman içinde bazı olumsuz müdahalelere maruz kalmasına rağmen halen yerleşim karakterini ve özgün dokusunu yansıtmaktadır.
Kemaliye evleri genel olarak alt kat, yer katı, avlu katı ve dam katı olmak üzere dört katlıdır. Konutlar genel olarak özgün plan şemalarını korumaktadırlar. Kemaliye evlerinin özgün çatıları dam sistemdir. Damlar zaman içinde sac kaplamalı kırma çatılar ile örtülerek evlerin korunması sağlanmıştır.
Evlerin plan kurgusuna bağlı olarak gelişen cephe sistemleri yapıldıkları dönem özelliklerini taşımaktadır. Yerleşim genelinde Fırat’a bakan cephelerin özelleşme durumu, bu sokaktaki tüm evlerde görülebilmektedir. Ana yaşama mekânları olan “divanhane”, “baş oda” ve “direküstü oda” nın bu yönde konumlanması, cephe açıklıklarının bu yönde artması ve tepe pencereleri manzara etkisinin göstergeleridir.
Ahşap cephelerin bazı bölümleri sac kaplamalarla kaplanarak koruma altına alınmıştır. Bu durum ilk bakışta olumsuz olarak algılansa da evlerin günümüze kadar ulaşabilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Ev-sokak ilişkisi, yerleşimdeki genel tasarım anlayışına uygun olarak avlular ile kurulmuştur. Avlular birer yaşama ve üretim alanı olarak insan eylemlerinin açık mekânıdır. Kazanlık ve çeşme hemen hemen her avluda görülen sabit donanımlardır. Sokağın son yirmi yıl içindeki değişimi incelendiğinde, kesintisiz biçimde süregelen bütüncül tasarım anlayışının yerini tahrip edici müdahalelere bıraktığı görülmüştür.
Yapılan analizlerde betonarme yapılaşmanın özgün sokak karakteri üzerindeki baskısının giderek arttığı, buna bağlı olarak “sokak ölçeği”nin özellikle yurt binalarının konumlandığı alanda kaybolduğu gözlenmiştir. Sokak donanımlarının özensiz olması, niteliksiz onarım gören ve yer yer kapatılan arklar, sokak boyunca devam eden taş duvarlar üzerindeki beton derzler özgün sokak karakterini olumsuz yönde etkileyen diğer unsurlardır.
Sokak iyileştirmesi kapsamında 11 evin restorasyon projesi hazırlanmıştır. Öncelikle geleneksel evlere eklenen ve yapı karakterini zedeleyen elemanlar kaldırılarak özgün detaylarıyla yeniden çözümlenmiştir. Evlerin en acil ihtiyacı olan mutfak ve banyo donanımları ile ısıtma sistemleri günümüz koşulları çerçevesinde yeniden düzenlenmiştir. Çağdaş donanımlarla istenen konfor şartları sağlanan bakımsız durumdaki çoğu ev yaşanabilir hale getirilmiş, böylece bölgesel kimliğin sürekliliğine katkı yapılması amaçlanmıştır.
Sokak-insan ilişkisinin güçlendirilerek tüm sokağın bir kamusal alana dönüştürülmesi, geçmişten günümüze insan eylemlerinin açık mekânı olan sokağın bu özelliğinin devam ettirilmesi bir diğer hedeftir. Bunun için sokağın çarşı merkezine yakın olan ve yurt binalarının konumlandığı başlangıç bölümünde bir park düzenlemesi, bitiş bölümünde ise; Fırat Vadisi’ni gören bir seyir terası tasarlanmıştır.
Özgün hali basamaklı sistem olan, günümüzde ise araç trafiğinin işleyebilmesi için kilit parke taşı ile döşenen sokağın bazı bölümlerinde yayalar için ideal eğim bozulmuş ve kullanılması zor bir hale gelmiştir. Bu sorun döşeme malzemesinin doğal taşa dönüştürülmesi ve eğimin dikleştiği bölümlerde basamaklı yol sisteminin kullanılmasıyla çözülmüştür.
Ark sistemleri hem işlevsel hem de görsel olarak kentsel mekân karakterinin önemli unsurlarındandır. Sulama, doğal iklimlendirme ve evlerdeki soğukluk mekânlarının oluşumunu sağlayan arklar aynı zamanda birer doğal peyzaj elemanıdır. Niteliksiz onarımlar geçirerek süreklilikleri kesintiye uğramış olan arklar proje kapsamında açığa çıkarılmıştır.
Kemaliye evleri, avlularda ve iç mekânlardaki taş döşeme sistemi olan “rıhtım”ların sürekliliği sayesinde sokağın bir parçası olabilmektedir. Mevcutta kesintiye uğramış olan bu geçişlilik avluların rıhtım döşemeye dönüştürülmesiyle yeniden kurulmaya çalışılmıştır. Eğime dik yönde gelişen karakteristik sokaklarda eğimli taş basamaklardan oluşan basamaklı yol sistemi kullanılır. Bu tip sokakların taş duvarlarla oluşturduğu ara kesitinde ark sistemleri çözümlenerek bağ ve bahçelerin en üstten en alt kota kadar sulanmaları sağlanmıştır.
Sokak Avlu Ev İlişkisi
Topografyayı kademeli olarak kullanma ve manzaraya yönlenme ilkesi kentsel mekanın ve mimari kurgunun oluşumunu sağlayan başlıca faktörlerdendir. Bu durum farklı sokak tiplerinin ve ev kurgularının oluşmasını sağlamıştır. Topografik yapı nedeniyle evlerin dam katları hariç diğer tüm katları sokak-avlu-bahçe ile ilişkilenebilmektedir.
